„Од аматеризам до професионален театар“-нова книга од Зоран Пејковски за охридскиот театар

Дека Македонија е предодредена во своите духовни пазуви да има театар, говорат и духовните мемории, поткрепени со податокот дека:… „кралот Филип Втори Македонски загинал од атентаторот Паусание во времето кога влегувал во театарот за да присуствува на претставата“…, што јасно укажува дека Македонија е древна земја на театарот.

Значи, оттогаш, па до денес театарот израсна како еден од најважните сегменти во духовниот развој на човекот во човечкото живеење. Затоа може да се констатира дека без театар нема живот, а тоа е затоа што, театарот во своите разни форми постои од прапочетокот на човекот, преку неговите псеудоритуали.

Еден од битните факти зошто Охридски народен театар, е тој што Војдан Поп Георгиев (15 јануари 1875 – 8 јануари 1951), или познатиот Војдан Чернодрински, детството го минува во Охрид, односно во 1886 година, со семејството се преселува во Охрид, каде го продолжува основното образование, а во 1889 година го завршува и првиот клас на четиригодишното Егзархиско училиште во Охрид, што е факт не само за македонскиот театар, туку и за Охрид како духовна престолнина во кој живееле македонските книжевни умови.

Оваа публицистичко- научна книга со монографски белези „Од аматеризам до професионален театар“, опфаќа пет дела. Во првиот дел се обработуваат почетоците на театарското дејствување, односно за Охридскиот театар во античкиот период. Па потоа за Охридскиот театар во турскиот период, па за Охридскиот театар за време на Првата светска војна од 1915 до 1918 година, па може да се прочита и за Охридскиот театар пред Втората светска војна, потоа за Охридскиот театар во периодот од 1941 до 1944 година.

            Во вториот дел ќе имате можност да прочитате за Обидите за професионализација на Охридскиот театар, односно за Охридскиот театар по Втората светска војна т.е за Основањето на градскиот народен театар во 1949-та година. Потоа ќе прочитате и за првиот обид да се укине театарот и за конечното затворање на театарот во 1954 година. Третиот дел го опфаќа аматеризмот како претпочеток на професионалното театарско дејствување во Охридскиот народен театар, а четвртот дел го опфаќа аматерскиот период на Охридскиот театар и разни театарски групи во Охрид. И на крајот петтиот дел ја опфаќа нова професионална театарска сцена, односно од 2011-та година до 2020-та, но бидејќи во 2020-та година започна епидемијата на коронавирусот и се воведуваат вонредни мерки за заштита на населението, па сопрени се сите предвидени претстави и тоа до објавувањето на книгата.

Па така може да се констатира дека од првата претстава „Метаморфози“, во режија на Андреј Цветановски од 03.06.2011 година, до последната „Хотел ни на небо ни на земја“, во режија на Љупчо Ѓоргиевски од 20.12.2019 година Охридскиот театар имал вкупно 30 премиери, за кои може да се констатира дека конечно Охрид доби професионален театар и професионални актери, исполнувајќи им го на охриѓани шеесетгодишниот сон да добијат професионален театар.

Притоа рецензентот проф. д-р Димитар Пандев во својата рецензија ќе напомеме: „Од аматеризам до професионален театар“, подготвена од несебичниот вљубеник во театарската уметност и строгиот професионалец во сеопфатниот пристап кон театарското творештво, Зоран Пејковски, сликовито и документаристички ја возобновува духовната меморија на виртуелниот охридски уметник воздигнат на двомилениумската охридска сцена логистички поткрепена со материјалната култура: од античкиот театар до реминисцентно свежата театарска хетерохронија од периодот на македонската црковнонародна и револуционерна борба (на соврсниците на нашите дедовци – илинденци, кои зафатија и од турското и бугарското и српското, но ниту во еден миг не го запоставија македонскиот збор на сцената, туку го споделуваа со охридската публика) низ повоениот незгаснат народноослободителен ентузијазам (со кои беа задоени генерациите на нашите родители) до денес (кога македонскиот сценски говор се ревитализира низ охридското гледалиште и кореспондира со домашните и светските трендови во театарот).

И секој од овие „топоси“ и има и своја антиприказна, во смисла чекор напред – два чекора назад, кога се вмешува дел од затсценската кулоарска политика, која кој и да ја водел, отсекогаш, метафорично кажано, била „византиска“. И токму тие моменти од „удбината“ судбина на охридскиот театар така белетристички ни ги реферира Пејковски со својот стамен глас на проследувач на негативните појави во општеството, кои ги ништат, како што метафорично беше кажал еден од првите повоени охридски ентузуијасти на зборот, особено на театарскиот, воскреснувачот и поставувачот на Прличевскиот боречки збор на охридската „аматерска“ сцена, Борис Бојаџиски – „Првите цутови“.

Впрочем, токму Прличев иницијативно го пренасочува охридското школство од црковно и елинистичко кон граѓанско и охридско, а од тоа охридско-македонско образование се напојува Војдан Чернодрински и го зацврстува постаментот на македонскиот народен јазик на театарска сцена, отворајќи го патот на една нова литература – македонската – и на еден нов литературен јазик – македонскиот, меѓу јужнословенските, особено меѓу бугарскиот и српско-хрватскиот, играјќи ги своите сценски искушенија во Софија и Белград, на жив македонски збор, зашто зборот на сцената, изложен на сите сетила одеднаш, веќе е во функција на литературата, зашто другиот поставен во функција на гледач, веќе ја дожувува раскошта на јазикот на драмата. И ја чувствува разликата. Секој од свој агол.

На сите нам ни е позната улогата што ја остварил сподвижнички Чернодрински, но ретко кој ја нагласил охридската провениенција на неговиот театарски дух. Го нагласува овде и сега, во оваа монографија токму Зоран Пејковски, и во тоа е престижноста на оваа двомилениумска прошетка низ охридската виртуелна сцена, да се види од каде тргнал тој крваво ѕвонлив небесковенчален глас на „Македонска крвава свадба“.

И да се види, впрочем, импулсот на Прличев низ духовната парадигма на Охрид, имено, во охридското сознание дека со школата оди и читалиштето, кое ја отвора перспективата на театарот, па токму во годините на Првата светска војна кога умира телото, но не и духот, охридското читалиште ги напушта сите метафорични називи и референцијално се именува „Григор Прличев“, во името не толку на „желките – мачителки“ од неговото рано детство, колку на возрасниот и непокорливиот Прличев од дебарскиот затвор, кој сам влетува во туѓа сцена. При немање свое „поприште“.

На сите ни е познат Прличев од раното му детство и од крепката му возраст. Но, првата двојна номинација на неговото име останала архивирана. Ја монографира овојпат Пејковски,  во својата монографија за охридскиот театар. И на овој податок не му е дадено соодветно место во нашата историографија, зашто да им се посвети внимание, на читалиштата им е неопходен контекст, а тие се само логистика на лектирата. Но и не и за истакнатиот прличеволог Зоран Пејковски, кој на овие гнезда на културата им ја всадува театарската живост.

А театарската живост во Македонија го отвора театарскиот живот, особено во Охрид, каде меѓу двете светски војни низ нови метафори провејува македонистичкиот дух на сцената. Овој материјал не е ниту во целост архивиран, делумно е уништен, но до значајни податоци за охридската сцена, оживеана низ активноста на охридските културно-уметнички друштва кои ја менувале формата и називите, но не и суштината и содржината, есенцијално ги приопштува Пејковски во посебно поглавје во својата монографија „Од аматеризам кон професионализам“. И таа есенција вреди да се почитува. Зашто, револуционерниот дух во Охрид никогаш не згаснувал. Ниту во текот на народно-ослободителната војна.

Неоспорна е заслугата на Радослав Петковски и Борис Бојаџиски во оформувањето на македонската литература и во стандардизацијата на македонскиот литературен јазик по официјалната кодификација. Но, малку внимание им е посветено на нивните активности во текот на самата Војна, кога една денационализаторска политика се заменува со друга. А охридската театарска сцена е една од формите на борбата кои ги проектираат вистинските цели на Револуцијата: посебноста на Македонците и на македонскиот јазик. А таа улога врз себе ја преземаат токму Петковски и Бојаџиски. И тоа е особено нагласено токму во оваа монографија. Впрочем, тие беа и останаа „првите цутови“ и потем Револуцијата.

Зашто, додека скопската публика им се исмеваше првпат слободно и новогодишно на контрареволуционерните (гледајќи ја во одбрано друштво и, чинам, без да ја сфатат основната поента на „Гладна кокошка просо сонуе“ врз текст од Блаже Конески), охридската публика останува верна на македонската битова традиција, гледајќи ја „Продадена“ на Радослав Петкоски, со чиста верба во „светлата“ утрешнина, онака како што ја пропагираше самиот автор на текстот, игран од охриѓани вљубеници не само во театарот, туку и во народниот бит.

И Пејковски цитатно го нагласува оптимизмот на Петковски во остварувањето на народните идеали. Со онаа иста емпатија со која публиката соживеала со актерите на првата слободна охридска сцена. Тоа е оптимизам за кој вредело да се бори.

Многу од податоците за дејноста не само на Петковски и Бојаџиски, туку и на сите охридски вљубеници во зборот одамна ги покрила густа прав и по малку пепел. Пејковски им го дава вистинското место во охридскиот живот низ времето.

И сето ова е само вовед во клучниот топос што Пејковски со драматургиска виртуозност го насочува кон кулминацијата на драмата наречена желба „професионален театар“.

А токму во овој дел кој суверено и сувопарно започнува со „Конечно, во 1949 година охриѓани беа среќни…“ Пејковски распалува „со сите свои творечки сили и со сиот свој објективно сталожен натурализам“ по драмата за драмата, кога драмската енергија станува трн во окото на политиката, и кога, парадоксално, но вистинито, во земја со толку малку кадри се јавува борба меѓу новиот центар и провинцијализираните некогашни центри, каков што е Охрид, и кога со амин од толку народната власт провинциите уште повеќе се провинцијализираат, обезличувајќи се во сивилото на индустриската секојдневица и поставувајќи ја културата на маргините на новиот општествен живот.

Пејковски успешно ја води таа „драматична“ приказна, со сите актери, од двете спротивставени позиции. И тоа какви актери и какви табори! Во време кога бекстејџот беше непознатица дури и за самите играчи.

Но, има во оваа монографија едно второ „конечно“, до второ професионализирање на охридскиот театар, време на нов аматеризам, кога авторот на монографијава мошне успешно ја користи стилската постапка на ретардација за да ја извлече охридската нишка од сета онаа републичка и сојузна тупаница во која охридските културни дејци ја играа улогата на „потрчковци“ пред великите имиња театарски кои ѝ го забија ножот в грб на автохтоната охридска култура, но и на еланот.

И ги бележи Пејковски успесите на охридскиот театар меѓу две професионализации рамо до рамо со успесите на сите македонски аматерски театри.

И постапно нѐ води, нас читателите, во оној дел со кој и самиот влегува во историјата на охридскиот театар. Го прави тоа преку слика. Од неговиот објектив.